Expresións enxebres

Pra facer este artigo baseeime nunha entrada de Debullando a fala (blogue que recomendo visitar), mais eu tentarei ordenar mellor os contidos. Tamén está, en parte, baseado nun artigo do Sermos Galiza publicado polo Isidro Novo.

• A bálamo, a bao, a barullo, a bater, a carradas, a darlle cun pau, a embute, á envorca, a esgalla, a fartar, ás mans cheas, a mazo, a/ás moreas, a pote, a varrer, ás petadas… – en abundancia (como se ve o galego non carece de formas para evitar usar este calco do castelán, aínda que admitido pola normativa). Ex.: Maña nevará a esgalla nas zonas montañosas.
• “A balavento” é unha expresión que serve para dous conceptos:  que algo ocorra de súpeto (chegou a balavento), e que algo se faga rapidamente e sen orde (estalo a facer a balavento).
• A chupe – verticalmente, a pique. Ex.: O cantil cae a chupe sobre o mar.
• A desmán – desviado, fóra do camiño. Ex.: A casa fica a desmán da nosa rota.
• A/ao doután – sen freo, libremente. Ex.: Vive a doután.
• A fío – continuamente, seguido, sen interrupción. Tamén se pode usar “decontino”. Ex.: Está chora que chora a fío/decontino.
• Aí falaches! – ti o dixeches! (< cast: tú lo has dicho), así se fala!
• Alba non alba – expresión utilizada para marcar unha puntualidade matinal taxativa e que quizais puidese ser traducida por “non ben raie o día”. Exemplo: Mañá, alba non alba, todos preparados para marchar.
• Andar á pioca – andar a pedir.
• Andar ás turras – estar desavidos. Ex.: Mellor non as xuntes que andan ás turras.
• Ao leilán; de cacho para cribo/testo – dun lado para outro. Ex.: Ese asunto faino ir de cacho para testo./ Como non pensa as cousas sempre anda ao leilán.
• Ao socairo de – ao abrigo/abeiro de. Ex.: Hai que pórse ao socairo daquel portal.
• A/de pé feito – A propósito, adrede. Exemplo: Esquecín o pan e agora teño que ir de/a pé feito ao forno./ Teño que ir á feira da Gouxa a pé feito por unha fouce.
• A piques de – a punto de. Ex.: Estivo a piques de apañalo.
• Á raxeira – ao sol. Ex.: Non te poñas á raxeira que te vas queimar.
• A repelo – sen gana, a desgusto, de má gana. Ex.: Todo o fai a repelo.
• A rumbo – sen medida. Ex.: Como non sabía botou a cantidade a rumbo.
• A seguir – a continuación. Ex: A seguir falaremos do tempo.
• A vagabán – (aberto) de par en par. Ex.: Deixou a fiestra aberta a vagabán.
• Á zonza – á espreita, ao asexo, á esculca. Esta expresión úsase claramente menos ca as súas sinónimas. Ex.: Andaba á zonza detrás dela.
• Beizón – grazas.
• Botar un xis – botar unha ollada. Ex.: Déixame o xornal que só vou botar un xis.
• O adverbio “cadora” – continuamente (Ex.: É exaxerado dicir que no outono chova cadora), forma  a expresión:  cadora e cando – de cando en vez. Ex.: Vén por casa cadora e cando.
• Coma embude a boca de xerro – a pedir de boca. Ex.: Todo lle saíu coma embude a boca de xerro.
• Dar cheda – botar unha man. Ex.: A ver se me podes dar cheda con isto.
• Sentir/ter/darse a espiñada – ter un presentimento (en galego sentimos coma  “que se nos crava unha espiña” no canto dunha “corazonada” como en castelán). Ex.: Dáme a espiñada de que me tocará o boleto.
• De cor – de memoria. Ex.: Sabíase a lición toda de cor.
• De corde a corde – dun extremo a outro. Ex.: o percurso é de corde a corde. “Corde” tamén se usa na expresión “andar a corde” – andar con tento, andar con tino. Ex.: Anda a corde e non te trabuques.
• De fío a fondo – de principio a fin, de cabo a rabo. Ex.: Para entendela tes de vela de fío a fondo.
• Deixar de ollo – perder de vista. Ex.: O neno non o deixaba de ollo.
• E logo – Esta expresión tan nosa vale tanto para preguntar coma para responder. No primeiro caso serve para suavizar o ton da pregunta (E logo onde vives? E logo que queres?), como  sinónimo de “por que?” despois dunha resposta (–Non o puiden facer. –E logo?) e como forma de saúdo equivalente a “como che vai?” ou “que che contas?”; mais como resposta pode substituír a “pois claro” ou a unha pregunta á pregunta (–Non che gusta o rapaz? –E logo!, –Non vas vir? –E logo?).
• Estar cheo – estar farto. Ex.: Estou cheo das túas queixas.
• Estar de tas en bas – estar ao tope. Ex.: O local estaba de tas en bas.
• Facer mentes – facer memoria. Ex.: Agora fago mentes de todo.
• Falar en banda – falar por falar. Ex.: Esa sempre fala en banda.
• Ferrar unha má partida – facerlle unha xogada (a alguén). Ex.: Con esa venda ferroume unha má partida.
• “Gardar o rego” ou “a gardarrego” serven para indicar que algo se fai como se debe, disciplinadamente. Ex.: Fai o choio a gardarrego/gardando o rego.
• Hai barro na costa – dise cando hai dificultade para realizar algo.
• Hai boa lei! – expresión utilizada ironicamente cando algo non se ve xusto ou desgusta.
• Hai que roe-lo chito – hai que se dar por vencido. Ex.: Ás veces hai que roe-lo chito.
• Manducar a boroa (a alguén) – burlarse (de alguén). Ex.: Deixa xa de manducarme a boroa.
• Non dar + participio (algo) – non lograr/conseguir + verbo (algo). Ex.: Non dei chegado a tempo.
• Non era/foi sen tempo, sen tempo non era/foi – xa era hora. Ex.: Sen tempo non era que chegases.
• Non facer cinsas – non levarse ben. Ex.: Eses dous non fan cinsas.
• Non ser quen de – non ser capaz de. Ex.: Non eramos quen de levantar a pedra.
• Non tal – claro que non, de ningún xeito.
• Nunca tal fixera! – oxalá non o fixese!
• Nunca tal se viu/pasara/fixen – nunca se viu/pasara/fixen nada igual.
• Non ter perda – non se poder equivocar/perder; non desperdiciar nada, non sobrar nada. Ex.: O camiño non ten perda; esta carne non ten perda ningunha.
• “Peneiriño” é unha palabra usada con dúas expresións: “estar no peneiriño” – estar moi ben. Ex.: Ese rapaz está no peneiriño na súa casa. E “traer (a alguén) no peneiriño” – tratar moi ben (a alguén). Ex.: Cando vai á súa casa tráeno no peneiriño.
• Perder coidado – non se preocupar. Ex.: Verbo do diñeiro perde coidado.
• Pónteme fóra! – sae de aquí!
• Por fas ou por nefas – por unha cousa ou (por) outra, querendo ou sen querer. Ex.: por fas ou por nefas sempre atopa unha escusa.
• Quen mo/cho/llo… dera! – oxalá puidese(s)… ! Ex.: mercar esta casa? Quen cha dera!
• Sacar de cacho – pór fóra de si. Ex.: Sempre consegue sacarme de cacho. Tamén se pode usar a expresión “sacar dos meus/teus/seus/… trumiños” – sacar de mis casillas (castelanismo)
• Ser dado – ser amábel, obediente ou de bo trato. Ex.: Esa rapaza éche ben dada.
• Sen trello nin trambello – sen pés nin cabeza. Ex.: Non se poden facer as cousas sen trello nin trambello.
• Ser porta de tarabelo – ser pan comido. Ex.: Ese choio é porta de tarabelo.
• Si tal – claro que si, por suposto (castelanismo).
• Tal para cal, maragota e media – expresión para indicar que dúas persoas son do mesmo xeito.
• Tanto ter – dar igual/o mesmo, non importar. Ex.. Tanto ten que veñas ou non.
• Ter mentes de – ter intención de. Ex.: Non tiña mentes de facelo.
• Tirar/sacar bicada – sacar proveito. Ex.: Ese non fai ren sen tirar bicada.
• Tomara – oxalá. Ex.: Tomara veñas á festa.
• Torcer/virar o fociño – amosar desacordo perante algo. Tamén se pode usar “torcer o bico”. Ex.: non torzas o fociño/bico que che é bo trato.
• Vaiche boa lúa polo carreiro da illa – expresión utilizada a miúdo cando dúas persoas están falando e non queren que a xente que pasa a carón se entere do contido da conversa.
• “Vela”, como acción de velar, emprégase en dúas expresións: “andar á vela” – vixiar. Ex.: Convén andar á vela con ese suxeito; e “en vela” – sen durmir. Ex.: Pasei a noite toda en vela.
• Vir a xeito – ser adecuado/axeitado. Ex.: A resposta do Xián veu moi a xeito.
• “Xacer” pódese empregar en dúas expresións: “estar de bo/mao xacer” – estar cómodo/incómodo. Ex.: Estaba de mao xacer naquela casa; e “ser de bo/mao xacer” – ser de doado/difícil trato/contentamento. Ex.: Non che é persoa de bo xacer.